Szczepienia ochronne to jedno z największych osiągnięć medycyny XX wieku. Dzięki nim udało się znacząco ograniczyć występowanie wielu groźnych chorób zakaźnych. Jednak w ostatnich latach pojawiły się pytania o potencjalny związek między szczepieniami a rosnącą liczbą przypadków alergii u dzieci.
Mechanizm działania szczepionek – jak pobudzają układ odpornościowy?
Szczepionki działają poprzez stymulację układu odpornościowego do wytworzenia ochrony przeciwko określonym patogenom. Ich działanie opiera się na:
- wprowadzeniu do organizmu osłabionych lub martwych patogenów lub ich fragmentów,
- pobudzeniu produkcji przeciwciał i komórek pamięci immunologicznej,
- wykorzystaniu adiuwantów wzmacniających odpowiedź immunologiczną.
Podstawowym elementem jest wywołanie odpowiedzi immunologicznej podobnej do tej, która występuje podczas naturalnego zakażenia. W zależności od rodzaju szczepionki, może ona stymulować odpowiedź humoralną (produkcja przeciwciał) lub komórkową, a często obie jednocześnie.
Warto zaznaczyć, że sam antygen szczepionkowy często nie jest wystarczająco immunogenny. Dlatego stosuje się adiuwanty, takie jak wodorotlenek glinu czy fosforan glinu. Substancje te pomagają zagęścić antygen w miejscu podania i pobudzają lokalnie komórki uczestniczące w reakcji zapalnej.
Czy masowe szczepienia mogą przyczyniać się do wzrostu alergii?
Hipoteza o potencjalnym wpływie szczepień na wzrost częstości występowania alergii opiera się na kilku założeniach:
- Większość szczepionek wzmacnia odpowiedź humoralną, związaną z szlakiem Th2 układu odpornościowego.
- Przewaga odpowiedzi Th2 nad Th1 może sprzyjać rozwojowi alergii.
- Ograniczenie naturalnych infekcji w wyniku szczepień może opóźniać przesunięcie równowagi Th2/Th1 w kierunku Th1.
Jednak dotychczasowe badania nie potwierdziły jednoznacznie tej hipotezy. Przejściowy wzrost poziomu swoistych IgE po szczepieniach wydaje się być częścią normalnej odpowiedzi immunologicznej i nie jest związany ze zwiększonym ryzykiem klinicznej manifestacji atopii.
Warto podkreślić, że niektóre szczepionki, jak BCG czy szczepionka przeciw odrze, mogą wręcz stymulować szlak Th1, teoretycznie działając ochronnie przed rozwojem alergii. Jednak i w tym przypadku badania na ludziach nie wykazały jednoznacznie takiego efektu.
Reakcje alergiczne po szczepieniach – fakty i mity
Reakcje alergiczne po szczepieniach zdarzają się, ale są stosunkowo rzadkie. Najczęściej związane są nie z samym antygenem szczepionkowym, ale z dodatkowymi składnikami szczepionek:
- białkiem jaja kurzego (w szczepionkach hodowanych na zarodkach kurzych),
- żelatyną (używaną jako stabilizator),
- adiuwantami (np. związkami glinu),
- śladowymi ilościami antybiotyków.
Szczególne obawy budziła szczepionka przeciw odrze ze względu na zawartość białka jaja kurzego. Jednak ostatnie badania wskazują, że większość reakcji alergicznych po tej szczepionce była prawdopodobnie spowodowana żelatyną, a nie białkiem jaja.
Warto przeczytać: Wirus Epsteina-Barr a choroby alergiczne: nieoczekiwany związek
W przypadku szczepionki przeciw grypie, która zawiera wykrywalne ilości antygenów jaja kurzego, określono próg bezpieczeństwa: szczepionka jest uznawana za bezpieczną, jeśli zawartość białka jaja jest niższa niż 1,2 μg/ml.
Bezpieczeństwo szczepień u dzieci z alergią – na co zwrócić uwagę?
Mimo potencjalnego ryzyka, korzyści ze szczepień nadal znacznie przewyższają ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej. Jednak u dzieci z alergią należy zachować pewne środki ostrożności:
- Dzieci z silną alergią na białko jaja kurzego powinny być szczepione szczepionkami wolnymi od tego białka (np. Triviraten w przypadku szczepionki MMR).
- Szczepienie dzieci z wysokim ryzykiem reakcji alergicznej powinno odbywać się w miejscu przystosowanym do szybkiego leczenia ciężkich reakcji systemowych.
- Po szczepieniu dziecko powinno pozostać pod obserwacją przez co najmniej 30 minut.
- W przypadku alergii na żelatynę, należy rozważyć stosowanie szczepionek bez tego składnika lub z wysoko zhydrolizowaną żelatyną.
Przyszłość szczepionek – w kierunku większego bezpieczeństwa
Badania nad nowymi szczepionkami skupiają się na zwiększeniu ich bezpieczeństwa, w tym minimalizacji ryzyka reakcji alergicznych. Obejmuje to:
- poszukiwanie bezpieczniejszych adiuwantów i stabilizatorów,
- opracowywanie szczepionek hodowanych na podłożach niezawierających białka jaja kurzego,
- dostosowywanie składu i dawek szczepionek do indywidualnych potrzeb pacjentów.
Warto przeczytać: Alergia na białka mleka krowiego – przyczyny, objawy i leczenie
Kluczowe jest zachowanie równowagi między skutecznością szczepionki a minimalizacją ryzyka działań niepożądanych. Przyszłe szczepionki będą prawdopodobnie bardziej spersonalizowane i lepiej dostosowane do indywidualnych cech układu odpornościowego pacjenta.
Obecne dane naukowe nie potwierdzają jednoznacznie związku między szczepieniami a wzrostem częstości występowania alergii. Korzyści wynikające ze szczepień nadal przewyższają potencjalne ryzyko. Jednocześnie trwają intensywne badania nad zwiększeniem bezpieczeństwa szczepionek, szczególnie dla osób z grup ryzyka reakcji alergicznych.