Alergia pokarmowa – objawy, diagnostyka i leczenie

przez

Czym jest alergia pokarmowa i jak często występuje?

Alergia pokarmowa to niepożądana reakcja organizmu na spożyte pokarmy, u podłoża której leżą mechanizmy immunologiczne. Jest to coraz powszechniejszy problem zdrowotny, szczególnie wśród najmłodszych pacjentów.

Częstość występowania alergii pokarmowej określa się na 6–8% u niemowląt i małych dzieci oraz 1–2% u osób dorosłych. W ostatnich latach obserwuje się wyraźny wzrost liczby przypadków alergii pokarmowej, zwłaszcza wśród niemowląt. Co ciekawe, problem ten dotyka nawet dzieci karmionych wyłącznie piersią.

Warto przeczytać: Reakcje alergiczne na antybiotyki beta–laktamowe: co warto wiedzieć?

Alergia pokarmowa rozwija się w wyniku zaburzenia prawidłowej odpowiedzi immunologicznej na białka zawarte w pokarmach. Mówiąc prościej, układ odpornościowy błędnie rozpoznaje nieszkodliwe składniki żywności jako zagrożenie i reaguje na nie w sposób nieprawidłowy.

Za 90% reakcji alergicznych odpowiada zaledwie kilka alergenów pokarmowych. Należą do nich:

  • mleko krowie,
  • jajka,
  • orzechy,
  • soja,
  • pszenica,
  • ryby,
  • owoce morza.

Najważniejszą i najczęstszą postacią alergii pokarmowej w okresie niemowlęcym jest alergia na białka mleka krowiego (ABMK). Jest ona zazwyczaj pierwszym objawem atopii u małych dzieci. W przeciwieństwie do innych postaci alergii, ABMK często charakteryzuje się szybkim i spontanicznym rozwojem tolerancji klinicznej.

Najczęstsze alergeny pokarmowe i mechanizmy reakcji alergicznej

Reakcje alergiczne na pokarmy mogą przebiegać według różnych mechanizmów immunologicznych. Wyróżniamy dwa główne typy reakcji:

  1. Reakcje IgE–zależne:
    • Przebiegają z udziałem przeciwciał klasy IgE.
    • Prowadzą do ostrych reakcji alergicznych.
    • Objawy pojawiają się zazwyczaj szybko po spożyciu alergenu.
    • Mogą obejmować pokrzywkę, obrzęk naczynioruchowy, nudności, wymioty, biegunkę, bóle brzucha, katar, a nawet anafilaksję.
  2. Reakcje IgE–niezależne:
    • Mają charakter komórkowy.
    • Prowadzą do rozwoju zapalenia alergicznego o przebiegu podostrym lub przewlekłym.
    • Objawy pojawiają się zazwyczaj po 1–2 godzinach od spożycia alergenu.
    • Najczęściej dotyczą przewodu pokarmowego (np. zapalenie jelita grubego, zapalenie odbytnicy, enteropatia).

Istnieją również reakcje mieszane, łączące cechy obu powyższych mechanizmów. Mogą one prowadzić do takich schorzeń jak atopowe zapalenie skóry, eozynofilowa gastroenteropatia czy astma.

W rozwoju tolerancji lub alergii na pokarmy kluczową rolę odgrywają różne typy limfocytów T. Szczególne znaczenie przypisuje się:

  • Limfocytom Th3, odpowiedzialnym za uwalnianie TGF–ß.
  • Limfocytom T regulatorowym, produkującym duże ilości IL–10.

Cytokiny wydzielane przez te komórki hamują odpowiedź specyficznych limfocytów T, co może prowadzić do rozwoju tolerancji na dany alergen pokarmowy.

Warto przeczytać: Nawracające zapalenie zatok przynosowych – jak je leczyć?

Objawy alergii pokarmowej – od przewodu pokarmowego po układ oddechowy

Alergia pokarmowa może manifestować się szerokim spektrum objawów, dotyczących różnych układów organizmu. W ponad 70% przypadków objawy mają charakter wielonarządowy.

Najczęstsze objawy alergii pokarmowej dotyczą przewodu pokarmowego i skóry. Ich charakter może się różnić w zależności od wieku dziecka:

  1. U niemowląt często występują:
    • zapalenie odbytnicy lub jelita grubego,
    • enteropatia,
    • enterocolitis,
    • refluks żołądkowo–przełykowy (GER) – u 16–42% niemowląt z GER odpowiedzialna jest alergia na białka mleka krowiego,
    • kolka jelitowa – występuje u 44% dzieci z alergią na białka mleka krowiego.
  2. U niemowląt i dzieci starszych mogą wystąpić:
    • objawy natychmiastowe z przewodu pokarmowego: nudności, wymioty, ból brzucha, biegunka,
    • eozynofilowa gastroenteropatia: eozynofilowe zapalenie przełyku, żołądka, jelit.
  3. U dzieci po okresie niemowlęcym mogą się pojawić:
    • zespół alergii jamy ustnej (OAS),
    • celiakia,
    • zaparcia.

Warto podkreślić, że objawy ze strony układu oddechowego, choć rzadsze, mogą mieć bardzo poważny przebieg. Szacuje się, że alergia pokarmowa prowokuje objawy w obrębie układu oddechowego u 2–8% dzieci i dorosłych z astmą. Reakcje te mogą obejmować:

  • katar,
  • astmę,
  • zwiększoną nadreaktywność oskrzeli,
  • w skrajnych przypadkach – reakcje anafilaktyczne zagrażające życiu.

Co istotne, uczulenie na alergeny pokarmowe w okresie niemowlęcym (szczególnie na jajka lub mleko) może być czynnikiem ryzyka rozwoju alergii układu oddechowego w późniejszym okresie życia.

Warto przeczytać: Historia i rozwój otorynolaryngologii jako specjalizacji medycznej

Diagnostyka alergii pokarmowej – wyzwania i nowe metody

Diagnostyka alergii pokarmowej stanowi nadal istotne wyzwanie w praktyce lekarskiej. Podstawowe etapy postępowania diagnostycznego obejmują:

  1. Ocenę charakteru objawów.
  2. Identyfikację pokarmu wyzwalającego objawy.
  3. Przeprowadzenie odpowiednich testów diagnostycznych.

Złotym standardem w diagnostyce alergii pokarmowej pozostają doustne próby prowokacyjne. Jednakże ze względu na ich czasochłonność, złożoność metodologiczną i ryzyko ciężkich reakcji alergicznych, trwają poszukiwania alternatywnych metod diagnostycznych.

W przypadku alergii IgE–zależnej, podstawowymi narzędziami diagnostycznymi są:

  • Testy skórne (SPT)
  • Oznaczanie swoistych przeciwciał IgE (sIgE) w surowicy krwi

Należy jednak pamiętać, że sama obecność sIgE nie jest równoznaczna z rozpoznaniem alergii. Wykazano, że chociaż stężenie sIgE koreluje z dodatnim wynikiem próby prowokacyjnej, to nie stwierdzono istotnej zależności między poziomem sIgE a wartością progową wywołującą objawy.

Diagnostyka alergii pokarmowej IgE–niezależnej jest znacznie trudniejsza, gdyż brak jest specyficznych testów diagnostycznych. W tym przypadku stosuje się:

  • Endoskopię z pobraniem bioptatów
  • Atopowe testy płatkowe (APT)
  • Ocenę cytokin produkowanych przez limfocyty T po stymulacji alergenami pokarmowymi
  • Określanie cytokin i markerów eozynofilowych w stolcu

Atopowe testy płatkowe (APT) wykazują się wysoką czułością i swoistością w wykrywaniu uczulenia na białka mleka krowiego u dzieci z objawami ze strony przewodu pokarmowego, także bez zmian skórnych. Skojarzone zastosowanie SPT i APT istotnie zwiększa trafność ustalenia uczulenia na alergeny pokarmowe u dzieci z atopowym zapaleniem skóry.

Warto przeczytać: Choroby alergiczne skóry – diagnostyka i różnicowanie

Leczenie alergii pokarmowej – dieta eliminacyjna i nowe perspektywy terapeutyczne

Podstawową metodą leczenia alergii pokarmowej pozostaje ścisłe przestrzeganie diety eliminacyjnej. Polega ona na całkowitym wykluczeniu z jadłospisu produktów zawierających zidentyfikowany alergen.

W przypadku niemowląt z alergią na białka mleka krowiego, postępowanie obejmuje:

  1. U dzieci karmionych piersią – dietę eliminacyjną u matki.
  2. U dzieci karmionych sztucznie – zastosowanie odpowiednich mieszanek mlekozastępczych:
    • hydrolizatów białek mleka krowiego,
    • w wyjątkowych przypadkach – mieszanek elementarnych.

Warto zaznaczyć, że nawet karmienie wyłącznie piersią nie zapobiega całkowicie rozwojowi uczulenia na wiele alergenów. Niektóre uczulone niemowlęta mogą nie tolerować nawet śladowych ilości białek zawartych w hydrolizatach mleka krowiego.

Nowe kierunki badań nad leczeniem alergii pokarmowej obejmują:

  1. Immunoterapię: stopniowe podawanie rosnących dawek alergenu w celu indukcji tolerancji.
  2. Probiotyki: badania wskazują na ich potencjalnie korzystny wpływ w leczeniu i prewencji alergii pokarmowej.
  3. Terapie biologiczne: stosowanie przeciwciał monoklonalnych ukierunkowanych na specyficzne elementy układu immunologicznego.
  4. Charakterystyka epitopów alergenowych: może prowadzić do opracowania wysoce specyficznej (epitopowej) terapii alergii na białko mleka krowiego.

Prowadzone są również badania nad metodami przewidywania ewolucji alergii na pokarmy i rozwoju tolerancji. Wykazano, że dzieci z przetrwałą alergią na białka mleka krowiego mają wyższy poziom IgE skierowanych przeciwko sekwencyjnym epitopom kazeiny. Te specyficzne IgE mogą być czynnikiem wskazującym na utrwaloną alergię.

Warto przeczytać: Tympanoplastyka w leczeniu przewlekłego zapalenia ucha środkowego

Alergia pokarmowa a astma – niebezpieczne powiązania

Związek między alergią pokarmową a astmą jest coraz częściej dostrzegany i badany. Chociaż objawy ze strony układu oddechowego prowokowane pokarmem są rzadsze niż ze strony przewodu pokarmowego czy skóry, to ich przebieg może być bardzo groźny.

Kluczowe fakty dotyczące powiązania alergii pokarmowej z astmą:

  1. Częstość występowania: Szacuje się, że alergia pokarmowa prowokuje objawy w obrębie układu oddechowego u 2–8% dzieci i dorosłych z astmą.
  2. Grupa ryzyka: Astma prowokowana pokarmem najczęściej dotyczy:
    • niemowląt z alergią na białka mleka krowiego (29%),
    • pacjentów z atopowym zapaleniem skóry (17–27%).
  3. Mechanizm działania: Alergeny pokarmowe mogą:
    • bezpośrednio wywoływać objawy astmy,
    • powodować wzrost nadreaktywności oskrzeli u pacjentów z astmą, nawet bez konieczności wywoływania obturacji oskrzeli.
  4. Czynnik ryzyka: Uczulenie na alergeny pokarmowe jest czynnikiem ryzyka astmy chwiejnej (z epizodami zagrażającymi życiu) u dorosłych.
  5. Prognozowanie: Uczulenie na jajka lub mleko w okresie niemowlęcym jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju alergii układu oddechowego w późniejszym okresie życia.
  6. Wheezingi u niemowląt: U niemowląt hospitalizowanych z powodu świszczącego oddechu (wheezingu) częściej występują swoiste IgE przeciwko alergenom pokarmowym niż wziewnym.
  7. Reakcje anafilaktyczne: Pokarmy stanowią najczęstszą przyczynę reakcji anafilaktycznych, które mogą obejmować objawy ze strony układu oddechowego zagrażające życiu.

Te powiązania podkreślają znaczenie dokładnej diagnostyki i monitorowania pacjentów z alergią pokarmową pod kątem rozwoju objawów ze strony układu oddechowego. Równocześnie, u pacjentów z astmą należy rozważyć możliwość współistnienia alergii pokarmowej, szczególnie w przypadku trudności w kontroli objawów.

Warto przeczytać: Refluks żołądkowo–przełykowy a astma – skomplikowana zależność

Perspektywy badań nad alergią pokarmową

Badania nad alergią pokarmową rozwijają się dynamicznie, otwierając nowe perspektywy w zakresie diagnostyki, leczenia i prewencji. Oto najważniejsze kierunki aktualnych i przyszłych badań:

  1. Mechanizmy tolerancji immunologicznej:
    • Badanie roli limfocytów T regulatorowych i Th3 w rozwoju tolerancji na alergeny pokarmowe.
    • Analiza znaczenia cytokin, takich jak TGF–ß i IL–10, w hamowaniu reakcji alergicznych.
  2. Charakterystyka epitopów alergenowych:
    • Identyfikacja różnic w rozpoznawaniu epitopów przez limfocyty B i T u pacjentów z alergią i bez alergii.
    • Potencjalne opracowanie terapii ukierunkowanych na specyficzne epitopy.
  3. Biomarkery przewidujące rozwój tolerancji:
    • Poszukiwanie markerów immunologicznych pozwalających przewidzieć, u których pacjentów alergia ustąpi samoistnie, a u których będzie miała charakter przetrwały.
    • Badanie znaczenia poziomu i specyficzności IgE w prognozowaniu przebiegu alergii.
  4. Nowe metody diagnostyczne:
    • Rozwój i walidacja atopowych testów płatkowych (APT) w diagnostyce alergii IgE–niezależnej.
    • Opracowanie testów oceniających reaktywność limfocytów T specyficznych dla alergenów pokarmowych.

Dodaj komentarz